Kayzen

— Bazil, artıq gecdir, çox gecdir!
— Yox, Dorian, heç vaxt gec deyil! Gəlin diz üstə çökək və yalvaraq, duaları yadımıza salaq! Məncə, Bibliyada hardasa belə bir ayə var: “Sizin günahlarınız qan kimi qırmızı olsa da mən onları qar kimi ağappaq edəcəm.”
— Bu sözlərin indi mənimçün heç bir mənası yoxdur.

Bir çox yazıçı və fikir adamları kimi Oskar Uayld da qadınlara qarşı ciddi münasibət bəsləmirdi. Oskar Uayld Lord Henrinin dilindən yazır: “Mənim əziz dostum, qadın dahi olmur. Qadınlar yalnız dekorativ cinsdirlər. Onların dünyaya deməyə sözləri yoxdur, amma deyirlər, özü də çox gözəl deyirlər. Qadın materiyanın ruh üzərində qalibiyyət mücəssəməsidi.” Mən bu qərara gəlmişəm ki, qadınlar, əsasən, iki kateqoriyaya bölünürlər: boyasız və boyalı qadınlar.

 Bu söhbətdən bir az əvvəl isə Lord Henrinin arvadı ledi Henri musiqi haqqında söhbət edərkən musiqiyə münasibətini belə ifadə edir: “Mən Vaqnerin musiqisini sevirəm. Onunku o birilərinkindən daha yaxşıdı. O qədər səsli-küylü musiqidir ki, adam teatrda bütün gecəni bir-biriylə söhbət edər və kənar adam da o söhbəti eşitməz. Bu da çox böyük üstünlükdür, elə deyilmi, Mister Qrey”?
Davamı →

    Sözün həqiqi mənasında sovet hökuməti mövzusunda mübahisə etmək mənim üçün din mövzusunda mübahisə etmək qədər əzablıdır. Əsəb korlanır, enerji tükənir, münasibətlər pozulur, ən pisi də odur ki, hər kəs öz fikrində qalır. Amma bəzən qəzet səhifələrində, televiziya ekranında sovet hökuməti haqda elə sözlər eşidib, elə sözlər oxuyursan…
Adam daha özünü saxlaya bilmir. Əgər sovet hökuməti həmin adamların doğulduğu kəndlərdə məktəb tikməsəydi, hələ də qoyun otarırdılar. Özü də həyətlərinin qoyunlarını yox, başqasının qoyunlarını.
Davamı →

Elnur Astanbəyli demişkən, adını unutduğum bir müəllifin əla bir sözü var. Söz belədir: “Səni hər tənqid edən düşmənin, səni hər tərifləyən dostun deyildir.” Yəni, bir nəfər səni tənqid edirsə, bu, o demək deyil ki, həmin adam sənin düşmənindir. Bir nəfər də səni tərifləyirsə, bu, o demək deyil ki, o adam sənin dostundur. Bu zaman bizim qarşımızda bir neçə sual dayanır. Həqiqi tənqidi qərəzdən necə ayırmaq lazımdır? 

Tərifin ürəkdən, yoxsa mədədən gəldiyini necə müəyyən etmək, hansı vasitələrlə ayırmaq olar. Hər şeydən əvvəl onu deyək ki, insan özünü tənqidə bağlamaqla sonunu sürətlə yaxınlaşdırır. Tənqidə bağlı insan mütləq deqredasiyaya uğrayır. Karikaturaya çevrilir. Öz mənbəyini mədədən götürən, mədədən qidalanan təriflər də insan üçün çox zərərlidir. Mədədən gələn tərif qədər insanın evini asanlıqla yıxan çox az şey tapmaq olar. Bəs, nə etməli? Qərəzi tənqiddən necə seçməli? Tərifin ürəkdən, yoxsa mədədən qaynaqlandığını necə müəyyən etməli? Mədədən qidalanan tərifdən necə qorunmalı? 

Bəli, həyatın hər sahəsində olduğu kimi, bu məsələdə də, insana yalnız müdriklik kömək edə bilər. Biz burada Milan Kunderanın o möhtəşəm sözünü bir daha təkrar etməkdən ancaq zövq ala bilərik. Bu, işimizi həm də xeyli asanlaşdırar:“Sözün kim tərəfindən deyilməsi çox vacib şərtdir. Kantın dilində hətta “Sabahınız xeyir!” sözləri də fəlsəfi səslənirdi.” Deməli, tənqidin, tərifin kimin dilindən səslənməsi çox vacib şərtdir. Biz bu yolla tərifin ürəkdən, yoxsa mədədən qidalandığını müəyyən edə bilərik. Biz bu yolla qərəzi tənqiddən ayıra bilərik. 
Davamı →

Seymur Baycanın Quqark romanı bioqrafik xarakter daşıyır, əsərin adı isə müəllifin iştirak etdiyi təlimlərin baş tutduğu Ermənistan kəndinin adından götürülüb. Əsər 2011-ci ildə qələmə alınıb.

Əsərin ümumi məzmunu yoxdur. Müəllif öz xatirələrini kitabda xaotik şəkildə yerləşdirib. Əsərin adının Quqark olmasına baxmayaraq, bütün kitabın yalnız kiçik bir hissəsi yazıçının Quqarkda xatirələrindən bəhs edir. Romanın böyük hissəsi isə Seymur Baycanın doğulub böyüdüyü kənddə keçirtdiyi uşaqlıq və yeniyetməlik günlərindən danışır. Əsərin bu hissəsini bir qədər maraqlı edən yeganə şey həmin dövrün müharibə illərinə təsadüf etməsidir. Belə ki, özünü “üçüncü növ ölkənin ortabab yazıçısı” adlandıran şəxsin xatirələri şəxsən məndə bir oxucu kimi heç bir maraq oyatmır.


Quqark əsərinin Apostrof nəşriyyatında çap olunmuş kitab üzü. Kitabın keyfiyyəti əsərin keyfiyyətindən də zəifdir.

Yazıçı kitaba öz eşq macərlarını da əlavə etməyi unutmayıb. Yeri gəldi-gəlmədi qarşılaşdığı və yatdığı qadınları onların geyindiyi alt paltarlarının rənginə kimi detallı təsvir etməkdə məqsədi mənə tam aydın olmadı. Seymur bu qadınların adlarını əsərində heç bir problemsiz açıqlamasına baxmayaraq, öz kənd qonşularının anonimliyini qorumaq üçün onları adlarının baş hərfləri ilə — A., M., K. və s. göstərməsi isə təəccüb doğurur.
Ardı →

Nəyə görə qardaşları Yusiflə pis davrandılar. Onu quyuya atdılar? Paxıllıqdan. 
Gəlin, paxıllığı insan ürəyində özünə rahat yuva qurmuş iyrənc və murdar bir qurda bənzədək. Bu qurd insana bir qram da rahatlıq vermir. Onun bütün həyatını cəhənnəmə çevirir. Paxıllıq adlı bu qurd insanı içindən yeyərək onu eybəcər hala salır. Paxıl insan daima bu qurdu yemləməlidi. Qurd isə doymaq bilmir ki, bilmir. Paxıl insan nə qədər varlı, imkanlı olsa da o yenə də paxıllıq etmək üçün bəhanə tapır. Deməli problemin kökü heç də insanın varlı və ya kasıb olmasında deyil.
Bu qurd hətta ən varlı adamların ürəyində belə özünə yuva qura bilər. Paxıl insan heç nədən zövq və həzz ala bilmir. Məsələn, o başqasının gözəlliyindən həzz ala bilər? Xeyr, başqasının gözəlliyi onu dəhşətə gətirir. O başqasının işindən zövq ala bilər? Xeyr, başqasının işi onu dəhşətə gətirir. O paxıllıq etdiyi insanın hər kiçik bir uğuruna görə iztirab çəkir, can verir, məhv olur. Ürəyində yuva salmış eybəcər qurdun tərpənməsi üçün heç də böyük-böyük səbəblər, böyük-böyük hadisələr gərək deyil.
Davamı →

Dünən  bir həkimlə tanış oldum. Konsertə getmişdim. Konsertdən sonra bir az pivə içmək qərarına gəldik. Həkimi pivə məclisinə bir şair dostum dəvət etmişdi. Söhbətimiz həmən tutdu. Həkim həm də musiqiylə məşğul olur. Qrupları var. Ürəkləri istəyəndə yığışıb azarlarını öldürürlər. Ədəbiyyatı yaxşı bilirdi. Yaxşı mütaliəsinin olduğunu hiss etdim. Həm də obyektiv adam idi. Artistlik etmirdi. Bu da söhbətin səmimi və maraqlı alınmasında vacib şərtlərdən biridi.   Məsələn, açıq şəkildə dedi ki, Pelevini o qədər də yaxşı başa düşmür. Həkim Tiflisdə özəl klinikaların birində çalışır. Bundan əlavə hansısa özəl məktəbdə də psixiatr, ya da psixoloq işləyir. Sözün açığı psixiatr və psixoloq peşələrinin fərqini hələ də öyrənə bilməmişəm. Bilmirəm hansı dərmanla müalicə edir, hansı söhbətlə. Qarışdırıram. Bir-iki dəfə dəqiqləşdirmişəm,  sonra yenə də yadımdan çıxıb. Bu kimi məsələlərdə özümü hədsiz dərəcədə yararsız adam hesab edirəm. Hələ də bilmirəm ki, günəş yerin ətrafında fırlanır, yoxsa yer günəşin ətrafında.
Davamı →

Deyilənlərə və yazılanlara inansaq, belə bir əhvalat olubdur. Bir gənc qız gəlir Dostoyevskinin yanına. Əsər yazmaq firkirində olduğunu bildirir. Məsləhət istəyir. Dostoyevski deyir ki, gəl, sənə bir məsləhət verim. Get, öz həyatını yaz. Heç nə uydurma. Sən öz həyatından maraqlı heç nə uydura bilməzsən… İlk baxışdan sadə görünən bu sözdə böyük bir həqiqət, böyük bir hikmət var. 

Oxuduqlarım, gördüklərim, eşitdiklərim — bütövlükdə həyat təcrübəm sayəsində deyə bilərəm ki, bu, çox faydalı bir məsləhətdir. Bizim ədəbiyyatımızın ən böyük problemlərindən biri odur ki, yazarlarımız öz həyatlarını yazmaqdan utanırlar. Ola bilsin, buna cəsarətləri çatmır. Mentalitetdən, arvad-uşaqdan, qohumlardan utanırlar və ola bilsin, həm də qorxurlar. Sovet dövründə formalaşmış yazıçı obrazından xilas ola bilmirlər. Həm geyimləri, həm də davranışları ilə sovet ənənəsini davam etdirməkdədirlər.
Davamı →

Tomas Mannın “Buddenbroklar” əsərini oxuyuram. İkinci dəfə. Kitabı bukinistdə gördüm, aldım, oxumağa başladım. Sözün açığı birinci oxunuşda heç nə başa düşməmişəm. Ola bilsin bir oxucu kimi kal vaxtıma təsadüf edib. Eləcə yalnız süjetlə, hadisələrlə tanış olmuşam. Bu dəfə əsəri oxuduqca bir sual elə hey beynimdə fırlanır. “Buddenbroklar”ın hər abzasında yüksək intellekt, intizam, alman pedantlığı, ciddi təhsil, ciddi tərbiyə hiss olunur.

Tomas Mann bu əsəri 26 yaşında yazıb. Əsəri oxuduqca elə hey bu suala cavab tapmaq istəyirəm. 26 yaşında insan həyatı, hissləri, qadınları, kişiləri, ümumilikdə insanları necə bu qədər dərindən tanıya bilər? Dəhşətə gəlirəm. Elə yerlər var ki, təkrar-təkrar oxuyuram və yenə də bu suala cavab tapmaq istəyirəm. İnsan 26 yaşında bütün bunları hardan bilə bilər? 26 yaşında bu qədər bilən insan necə yaşayıb?

Bütün bu informasiyaları daşımaq üçün insan nə qədər güclü olmalıdı. Əsəri oxuduqca düşünürəm: 26 yaşlı Tomas Mann həyat haqqında bildiklərinin (ömrümün sonuna qədər nə qədər oxusam da, nə qədər çalışsam da, nə qədər gəzsəm də) on faizini bilmək mənə müyəssər olmayacaq. 26 yaşımı yada salmaq istəmirəm. Utanıram.
Davamı →

Xeyli adam var, onlara verilmiş həftələri, ayları, illəri, qısası ömrü hara, nəyə, necə xərcləməyi bilmirlər. Təxminən belə bir bənzətmə aparmaq olar. Adam cibində pul girir geyim mağazasına, amma nə alacağını, nə geyinəcəyini bilmir. Əlinə keçəni pulunu verib əyninə keçirir, nəticədə tutuquşuya oxşayır və gülməli vəziyyətə düşür. Halbuki, zövqlü bir adamdan məsləhət almaq olar. Burda utanmalı heç nə yoxdur. Necə deyərlər, bilməmək ayıb deyil, bilməyib soruşmamaq, öyrənməmək ayıbdı.

Bizim adamlarda belə bir fikir formalaşıb-əgər pulum varsa, deməli hamıdan ağıllıyam. Restoran tikdirir. İnteryeri peşəkara tapşırmaq əvəzinə özünün olmayan zövqünə arxalanır. Nəticədə aşağı-yuxarı bütün restoranlar bir-birinə oxşayır. Bayağılıq, süni parıltı, monotonluq adamın iştahasını küsdürür.

Əgər restoran tikdirən adam eqosunu sındırıb işi peşəkara tapşırsa, əlbəttə ortaya daha yaxşı, daha maraqlı məhsul çıxar. Fərqlilik yaranar. Adamlar da restorana gedəndə həzz alarlar.
Davamı →

Çox təəssüf ki, seyid cəddinə arxayın olan kimi, bizim sənət adamlarımız da öz istedadlarına çox arxayındırlar (nə gizlədim, bu cümləni yazanda güldüm). Sartrın yaxşı bir sözü var. Deyir ki, istedad insana verilmiş borcdur. İnsanın sonrakı həyatı onun həmin borca layiq olub-olmadığını müəyyən edir. Söz yadımda təxminən belə qalıb.

Bizim ölkədə istedad sənət adamlarının qəniminə, daha doğrusu qəbrinə çevrilir. Çünki onların sonrakı həyatı bu borca, yəni istedada layiq olmadıqlarını ortaya qoyur. Çaykovski kimi əjdaha deyir ki, uğur doxsan doqquz faiz zəhmət, bir faiz istedaddır. Bizimkilərin isə fəaliyyətindən belə hiss olunur ki, onlar üçün sənətdə uğur doxsan doqquz faiz istedaddan, bir faiz zəhmətdən ibarətdir.

Bizim sənət adamlarımız istedadlarına həddindən artıq çox inanırlar və sonra da bu istedad onların faciəsinə səbəb olur. Tutaq ki, cavan bir uşağın şeirlər kitabı çıxıb. Bu uşağın da iyirmi iki yaşı var. Biz onun şeirlərini oxuyub, onun haqqında nə deməliyik? Deməyəcəyik ki, sən yaxşı şairsən, sən dahisən. Deyəcəyik ki, istedadlısan. Gözləyək görək yeddi-səkkiz ildən sonra bu şair nə qoyacaq ortalığa. Amma əlli yaşında adamın kitabı çıxanda durub ona istedadlı şairsən demək nə qədər düzgündür? Düzdür, o, bunu kompliment kimi qəbul edəcək. Ancaq ağlı varsa bunu söyüş kimi qəbul etməlidir. Ya ona yaxşı şair, ya da pis şair deməlisən. Bizdə yetmiş yaşlı insan «istedadlısan» sözünü hələ də kompliment kimi qəbul edir.
Davamı →